Poradnik (6)

Kiedy myśli krążą wokół budowania nowego domu, dobrze byłoby je sprecyzować, decydując się na drewniany dom ekologiczny. Dlaczego? Z bardzo prostej przyczyny. Drewno jest najbardziej przyjaznym człowiekowi materiałem budowlanym. Zdrowy dom – to dom ekologiczny, wybudowany z bali drewnianych.

Słowniczek pojęc budownictwa drewnianego

Bęs
krótka płaza, np. między otworami okiennymi, zwana także sumikiem (podhalańskie).

Budarz
budowniczy domów z płazów (podhalańskie).

Ciepły zamek
różni go od jaskółczego ogona dodatkowe wcięcie od wewnętrznej strony bala.

Dach
część budynku ograniczająca go od góry i zabezpieczająca przed wpływami atmosferycznymi. Ochrania bezpośrednio strop najwyższej kondygnacji, bądź stanowi bezpośrednie nakrycie wnętrza.

Dranica
deska wyrobiona ręcznie z drewna iglastego, łupana promieniowo, szerokości 9-13 cm, grubości 3-5 cm, przeznaczona do pokrywania dachów

Drewno
to surowiec otrzymywany ze ściętych drzew i formowany przez różnego rodzaju obróbkę.

Drzewo
dorodna, długa płaza (podhalańskie).

Elewacja
zewnętrznych część ściany budynku wraz ze wszystkimi występującymi na niej elementami. Elewacja określa się wg położenia względem stron świata lub otoczenia (frontowa, tylna, boczna, ogrodowa).

Facjatka
pomieszczenie mieszkalne w przestrzeni dachowej, którego okna wychodzą ponad połać dachu, posiada własne ścianki, nakryte daszkiem, prostopadłym do kalenicy dachu.

Framuga
wnęka w ścianie, w której osadzone jest okno lub drzwi. Występuje między licem wewnętrznym ściany i płaszczyzną zewnętrzną osadzenia.

Futryna
wykładzina wokół otworu wejściowego albo okiennego. Wykładzina tworzy ramę, do której za pomocą zawiasów montuje się skrzydło drzwiowe, okienne. Najczęściej drewniana.
W budownictwie wiejskim dolny element framugi okiennej bywa nazywany stolcem lub leżuskami, górny - czapką.

Gar
wyżłobienia słupa wiązanego, w które wpuszcza się nut - obrobione końce płazów (podhalańskie).

Gont
drewniany materiał do wykonywania pokryć dachowych. Wąskie, długie deseczki (szer. 80-100?mm, dł. 600-700?mm, grubość grzbietu ok. 15?mm), wykonane z drewna jodłowego, sosnowego, modrzewiowego, osikowego, dębowego lub bukowego. Gonty mają najczęściej kształt prostokątny; niekiedy o urozmaiconym przekroju dolnej części, np. w kształcie łuski (do krycia powierzchni krzywych). Gonty zaopatrzone są z jednej strony we wpusty, z drugiej - w grzebienie, co umożliwia ich ścisłe łączenie. Krycie gontem może być pojedyncze, podwójne lub wielowarstwowe.

Impregnacja
nasycanie drewna środkami zabezpieczającymi drewno przez owadami, grzybami czy ogniem. Impregnacja może być poprzez smarowanie, kąpiel lub ciśnieniowa.

Jaskółczy ogon
rodzaj ciesielskiego złącza - motyw ozdobny w kształcie dwóch ćwierćkół odwróconych łukami do siebie.

Jedla
podhalańska nazwa jodły, materiały stosowanego na płazy (podhalańskie).

Jętka
pozioma belka w górnej części wiązara jętkowego, podpierająca krokwie, jest elementem ściskanym.

Kleszcze
element konstrukcji dachu. Usztywnia konstrukcję w kierunku poprzecznym.

Komin
to konstrukcja zawierająca przewód pionowy do odprowadzania spalin z palenisk lub przewody wentylacyjne wyprowadzające powietrze z mieszkań na zewnątrz budynku.

Kratownica
wiązar dachowy, prefabrykowany.

Krokiew
drewniany element konstrukcji dachu. Na krokwi opiera się poszycie lub łaty i kontrłaty.

Leżucha
dolny, poziomy element słupa wiązanego (podhalańskie).

Lukarna
okno lub okienko w połaci dachowej, często owalne lub okrągłe.

Mama
wyjątkowo dorodna, starannie obrobiona płaza (podhalańskie).
Miecz element konstrukcji dachu - wiązara płatwiowo-klesczowego. Usztywnia konstrukcje w kierunku podłużnym. Przenosi obciążenia z płatwie.

Mszarz
osoba wykonująca mszenie budynku (podhalańskie).

Mszenie
uszczelnianie szpar między płazami. Do mszenie stosuje się wełniankę. Popularne w budownictwie podhalańskim. Nazywane także optykaniem(podhalańskie).

Nadproże
poziomy element przekrywający otwór okienny lub drzwiowy.

Nut
obrobione końce płazów (podhalańskie).

Obdaszek
jednospadowy daszek na zewnętrznych ścianach budynku, najczęściej między szczytem i ścianą. Może być oparty na ostatkach belek czy bali lub na specjalnych krótkich wspornikach. Chronią ścianę przed opadami atmosferycznymi.

Obłap
estetyczne połączenie z wykorzystaniem technologii ciepłego zamka.

Ocapka
górny, poziomy element słupa wiązanego (podhalańskie).

Oczep
górna belka w drewnianych ścianach o konstrukcji wieńcowej lub szkieletowej czy z bali zamykająca ścianę. Przejmuje bezpośrednio obciążenia z belek stropowych lub krokwi.

Oflis
naturalne zaokrąglenie krawędzi deski lub bala.

Okap
cześć dachu wysunięta przed lico ściany. Chroni budynek jej przed wodą deszczową.

Optyk
osoba wykonująca optykanie budynku. Zwana również mszarzem (podhalańskie).

Optykanie
uszczelnianie szpar między płazami. Do mszenie stosuje się wełniankę. Popularne w budownictwie podhalańskim. Nazywane także mszeniem (podhalańskie).

Ostatki
wychodząca poza zewnętrzne lico ściany budynku część bala lub belki stropowej. Dłuższe ostatki pełniące rolę wsporników noszą nazwę rysiów, a ostatek bali pod rysiami - podrysiów.

Ościeże
powierzchnia wewnętrzna otworu okiennego lub drzwiowego. Ościeża wyłożone boazerią noszą nazwę szpaletów.

Paza
pionowy żłobek w łątce, w który wchodzą zwężone zakończenia sumików, zw. palcami.

Pęk
wybrzuszona strona płaza, umożliwiająca spływ wody (podhalańskie).

Płatew
drewniany element konstrukcji dachu, układany w kierunku prostopadłym krokwi. Przenosi obciążenia z krokwi.

Płaza
rodzaj bala drewnianego grub. 16, 18, 20?cm, powstałego poprzez rozcięcie na pół pnia drzewa (podhalańskie).

Płaza
ocapowa płaza nad słupem wiązanym, zamykająca od góry otwór okienny (podhalańskie).

Płazisko
stara, trudna w obróbce płaza (podhalańskie).

Podcień
otwarte wewnętrzne pomieszczenie na parterze budynku, nie występujące z lica muru, ograniczone słupami lub kolumnami, usytuowane wzdłuż elewacji budynku albo odbiegające dookoła

Podwalina
najniższa belka w drewnianych konstrukcjach ścian.

Powała
warstwa desek ułożona na belkach stropu drewnianego; strop z ozdobnych desek.

Przysłupowa
konstrukcja system konstrukcyjny uniezależniający ściany budynku od dachu. Oparte na układzie płatwi i słupów.

Skrątki
niewielka porcja wełnianki, stosowana do mszenia budynku (podhalańskie).

Słup
element konstrukcyjny, wolno stojący, pionowa podpora.

Słupowo-ramowa
konstrukcja zespół krzyżujących się konstrukcji ramowych, złożonych ze słupów ustawionych na podwalinie oraz leżących na nich belek, usztywnionych zastrzałami, ryglami itp.

Słup
wiązany element, który umożliwia zamontowanie w ścianie z płazów okna lub drzwi. Na słup wiązany składają się stojaki, leżucha i opacka (podhalańskie).

Smrek
podhalańska nazwa świerka, materiału powszechnie stosowanego na płazy (podhalańskie).

Socha
drewniany słupek rozwidlony u góry. Służył jako podparcie konstrukcji dachu o konstrukcji sochowej. Sochy stawiano na zewnątrz lub wewnątrz budynku albo na poddaszu (tzw. półsochy).

Sochowa
konstrukcja system drewnianej konstrukcji dachu. Konstrukcja składa się z wbitych w ziemię soch, czyli drewnianych słupków z rozwidleniem u góry. Na rozwidleniu opiera się ślemię, czyli poziomą belkę. Na ślemieniu mocuje się żerdzie, tzw. kluczyny. Drugi koniec żerdzi opiera się oczep. Żerdzie układane są w płaszczyźnie połaci dachu. Ściany wykonywane są najczęściej jako wieńcowe.

Sosręb
podciąg drewniany, główny element konstrukcyjny stropu, podtrzymujący belki stropowe. Występuje w formie ozdobnej belki. Zwany także tragarzem (podhalańskie).

Stojak
pionowy element słupa wiązanego.

Stolec
element konstrukcji dachu. Pionowy słup przenoszący obciążenia z płatwie na niżej położoną konstrukcję stropu.

Strop
zespół elementów konstrukcyjnych rozdzielających w poziomie poszczególne kondygnacje budynku lub ograniczających go od góry; elementy te dźwigające obciążenie użytkowe, zapewniają ochronę termiczną i akustyczną pomieszczeń oraz usztywniają konstrukcję budynku.

Strzecha
pokrycie dachowe z słomy lub trzciny wykonywane na dachach o dużym spadku.
Dach pokryty słomą nazywamy dekowany. Samo pokrycie słomą - poszyciem. Słoma może być kładziona luźno (tzw. deki) lub w snopkach (tzw. kopice). Snopki mogą być bezpośrednio przywiązane do łat (tzw. w dekówkę), leżeć między łatami a przycinającymi ją kijami (tzw. poszycie pod gaj), albo przytwierdzone do łat pośrednio za pomocą przechodzących przez snopki poziomych kijów (tzw. poszycie pod pręt).

Sufit
dolna część stropu

Sumik
krótka płaza, np. między otworami okiennymi, zwana także bęsiem.

Sumikowo-łątkowa
konstrukcja system ścian z bali i desek - składa się z pionowych słupków z poziomych elementów, zw. sumikami, wpuszczonych w wyżłobione pazy słupów narożnych i pośrednich, zw. łątkami. Sumiki ułożone jeden na drugim wypełniają przestrzeń między łątkami. Łątki i sumiki opierają się zwykle na zwęgłowanej podwalinie, górą związane są wieńcem oczepów. Węgary otworów takich ścian tworzą łątki ustawione bądź na wysokość całej ściany, bądź tylko otworu bali, usztywnionych w narożach zastrzałami. Deskowanie może zostać wykonane jako jedno- lub dwustronne. Przestrzeń pomiędzy okładzinami może być wypełnia materiałem izolacyjnym.

Szpara
szczelina między dwoma sąsiadującymi balami (podhalańskie).

Ściana
dorodna, szeroka płaza.

Ściana ryglowa
zwana potoczne murem pruskim, konstrukcją szachulcową lub dachówką.

Ściana szkieletowa
o konstrukcji szkieletowej, złożona z podwaliny, słupków i oczepu

Ślemię
stała, pozioma poprzeczka dzieląca najczęściej okno na część górną i dolną. Jest połączona z futryną. W otworze drzwiowym rozdziela nadświetle od drzwi.

Ślęgowa
konstrukcja system konstrukcji dachu. Dach dwuspadowy, składający się z zespołu poziomych belek, zw. ślęgami, położonych w odstępach od siebie, równolegle od kamienicy i opierających się na dwóch szczytach. Dachy o konstrukcji ślęgowej kryte są deskami ułożonymi prostopadle do kalenicy.

Świerk
podhalańska nazwa modrzewia, materiały stosowanego na płazy (podhalańskie).

Szpros
listewka drewniana dzieląca skrzydło okienne na mniejsze kwatery wypełnione szybami.

Tragarz
podciąg drewniany, główny element konstrukcyjny stropu, podtrzymujący belki stropowe. Występuje w formie ozdobnej belki. Zwany także sosrębem (podhalańskie).

Tragarczyki
belki stropowe oparte na tragarze. Na tragarczykach leży powała (podhalańskie).

Wełnionka
strużyny drewniane, stosowana do uszczelnienie szpary między płazami. Z wełnionki wykonuje się skrątki. Stosowana jedynie w budownictwie podhalańskim (podhalańskie).

Węgar
pionowy element konstrukcyjny po bokach otworów okiennych lub drzwiowych, przenoszący nadproże. Węgary drzwiowe wraz z nadprożem tworzą odrzwia

Węgieł
skrzyżowanie dwóch ścian węgłowych.

Węgieł
narożny narożnik budynku. W domach z bali często z ostatkami.

Węgieł krzyżowy
połączenie ściany działowej ze ścianą zewnętrzną z ostatkami wychodzącymi poza lico ściany zewnętrznej.

Wiatrownica
element konstrukcji dachu. Deska ukośnie od spodu krowi, celem podłużnego usztywnienia konstrukcji dachu.

Wiązar
podstawowy element konstrukcji dachu. Jest to para krokwi opartych ścianie zewnętrznej budynku za pośrednictwem murłaty. W zależności od rozpiętości podpór i zastosowanego rozwiązania wiązar wzmacnia się dodatkowo drewnianymi belkami.

Wiązar jętkowy
system konstrukcji dachu. Składa się z krokwi i jętki, która z naprzeciwległych krokwi przenosi naprężenia ściskające.

Wiązar krokwiowy
najprostszy system konstrukcji dachu. Składa się z krokwi opartych na belkach stropowych lub poprzez murłatę lub oczep na ścianach.

Wiązar płatwiowo-kleszczowy
system konstrukcji dachu. Stosowany przy większych rozpiętościach; w zależności od rozstawu podpór stosuje się konstrukcje jedno-, dwu- i trój- i więcej stolcowe Tworzy go układ - krokwi, płatwi, mieczy, stolców i kleszczy.

Wiązar wieszarowy
system konstrukcji dachu. Stosowany do podwieszenie konstrukcji niżej położonego stropu. Może być jedo- lub dwuwieszakowy. Tworzy go układ - wieszaków krokwi, płatwi i krzyżulców.

Wieńcowa
konstrukcja ściana z ułożonych poziomo belek drewnianych (wieńców) łączonych w narożach (węgłach) na zamki (wręby) z ostatkami lub bez.

Więźba dachowa
drewniana konstrukcja dachu, która przenosi obciążenia z pokrycia dachowego.

Wiór
rodzaj pokrycia dachu, wykonany z drewna osikowego. Wiór to deszczułki wycinane z drewna osikowego o wymiarach ok. 30-40 cm długości i 8-12 cm szerokości, 0.3-0.5 cm grubości, ułożone i przybite w odpowiedniej konfiguracji do ołaconej konstrukcji dachowej. Wiór układa się warstwami, na zakładkę. W rezultacie powstaje pokrycie dachu składające się z kilkunastu warstw, dających grubość 6-9 cm drewna.

Wpust
przy łączeniu dwóch drewnianych elementów konstrukcyjnych - żłobek w jednym z nich, odpowiadający występowi drugiego elementu.

Wrąb
nacięcie albo wcięcie w jednym lub w obu łączonych elementach, tak dopasowane, aby umożliwić nasunięcie jednego elementu na drugi i zapewnić ich współpracę.

Wypust
przy łączeniu dwóch drewnianych elementów konstrukcyjnych - wypust w jednym z nich, odpowiadający wpustowi drugiego elementu,

Zastrzał
drewniana deska w mocowana ukośnie dla usztywnia pionowych elementów ścian lub konstrukcji dachu.

Zastrzał
ukośnie ustawiony drewniany element konstrukcyjny usztywniający elementy pionowe lub przenoszący obciążenie z elementów poziomych.

Ziajok
szczelina powstała z powodu niedokładnego wycięcia czopa i komory we wrębie (podhalańskie).

Złącza
ciesielskie połączenia drewnianych elementów konstrukcji ścian lub dachu, współpracujących ze sobą.

Złącza ciesielskie wzdłużne:
- na nakładkę: prostą, ukośną, obcą
- zamek ukośny (znak piorunowy)
- styk krzyżowy (styk na ćwiartki)

Złącza ciesielskie poprzeczne:
- wrąb: jednostronny, wzajemny, krzyżowy
- zamek: prosty, płetwowy (jaskółczy ogon)
- zwidłowanie
- złącza węgłowe (węgieł, obłap) - zamki węgłowe proste lub płetwowe z ostatkami lub bez. Złącza występują w konstrukcjach ścian wieńcowych
- złącza na czop: pełny, odsaczony, środkowy. Występują przy połączeniu elementów pionowych z poziomymi

Złącza ciesielskie na szerokość:
- na styk
- na nakładkę (przylgę)
- na wpust i pióro własne lub obce